جرقه سلسله قیام های مردمی در ۱۳۵۶ خورشیدی از قیام مردم قم در ۱۹ دی همین سال زده شد. پس از آن مراسم چهلم این شهیدان انقلاب پشت سر هم تاریخ ساز می شد و بدین ترتیب از طرف برخی از روحانیون مقیم قم اعلامیه‌هایی منتشر شد و در این اعلامیه‌ها از مردم درخواست شد که به مناسبت چهلمین روز شهید شدن، مبارزان انقلابی در اعتراض های ۱۹ دی ۱۳۵۶ خورشیدی در قم اقدام به تعطیل مغازه‌ها کرده و مجالس گرامیداشت و عزاداری برپا دارند، این روحانیون کوشیدند، این اعتراضات را به صورت سراسری در ۲۹بهمن اعلام کنند در این خصوص گزارشگر ساواک(سازمان اطلاعات و امنیت کشور) با ارایه فهرستی از اقدامات صورت گرفته در قم و دیگر شهرها به طور مبسوط به حوادث تبریز پرداخته و در بخشی از آن می‌نویسد: در ۲۸ بهمن ۱۳۵۶خورشیدی از طرف چند تن از روحانیون سرشناس شهر تبریز اعلامیه‌ای منتشر و در آن اعلام شد که به مناسبت چهلمین روز واقعه قم مجلس یادبود در مسجد میرزا یوسف مجتهدی تبریز برگزار خواهد شد، بنابراین در ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ که با چهلم فاجعه قم در ۱۹ دی هم زمان بود در بسیاری از شهرهای کشور، به ویژه در قم مجالس ختم و سوگواری همراه با اعتراضاتی آغاز شد.

#شهادت محمد تجلا نقطه آغاز قیام مردم تبریز

در ۲۹ بهمن ۱۳۵۶خورشیدی بازارهای شهرستان‌های تبریز، مراغه، اهر، سراب، آذرشهر و خسروشاه تعطیل شد، همچنین در این روز نیز قرار بود ساعت ۱۰ صبح مردم در مسجد میرزا آقا یوسف مجتهد گرد آیند. دعوت برای این تجمع، از طرف آیت الله قاضی و دیگر از علمای تبریز صورت گرفته بود. در آن روز، سرگرد حق شناس رییس کلانتری بازار با حضور در محل به مردم اعلام کرد، متفرق شوند. در این میان، او با منع کردن خادم مسجد از باز کردن در مسجد برای حضور مردم، الفاظ زشتی درباره آن مکان مقدس بر زبان آورد. در این شرایط، جوانی از جوانان غیرتمند تبریز به نام محمد تجلا که از پاره کردن اعلامیه و سخنان توهین آمیز این مأمور به هیجان آمده بود، تکه آجری را از زمین برداشت و به طرف او پرتاب می کرد. پس از آن، حق شناس با اسلحه کمری خود، محمد را به شهادت رساند. شهادتی که آغازگر قیامی شد که در نهضت انقلاب اسلامی، از آن با عنوان «حماسه ۲۹ بهمن مردم تبریز» یاد می شود. محمد تجلایی در حقیقت نخستین شهیدی بود که در آن روز به­ دست سرگرد حق شناس به شهادت رسید. به دنبال این جریانات، مردم به خروش آمده و جنازه شهید تجلایی را بالای دست گرفته و تظاهرات گسترده ای را آغاز کردند. حرکت مردم به طرف مرکز شهر آغاز شد و جوانان پرشور و انقلابی با آتش زدن سینماها، مقر حزب رستاخیز و بانک صادرات (که در اختیار بهایی ها بوده) خشم خود را نسبت به رژیم بروز دادند، آنها بزرگ ترین تخریب در پاساژ پهلوی به راه انداختند، این پاساژ از مراکز فساد و فحشا بود و در آن، شراب فروشی ها، قمارخانه ها و رستوران های این محل به آتش کشیده شدند و با شعار «مرگ بر شاه» و «درود بر خمینی» خط قرمزها را شکستند. فریدون هویدا در کتاب سقوط شاه می نویسد: «هنوز مدتی از واقعه قم نگذشته بود که در ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ چندین هزار تن از مردم تبریز به عنوان بزرگداشت چهلم کشته شدگان حادثه قم دست به تظاهرات زدند و به دنبال آن نیز شورشی پدید آمد که بنا به گفته شاهدان عینی، در خلال آن برای اولین بار شعار «مرگ بر شاه» شنیده شد.

بنابراین تمام شهر دست به تظاهرات زد و نیروهای شهربانی تاب و توان هیچ گونه مقابله­ ای را نداشتند. مردم تا مدتی کنترل شهر را از دست مأموران رژیم خارج کردند. حوالی ظهر به دستور “آزموده"؛ استاندار آذربایجان، ارتش وارد عمل شد و با کامیون های پر از سرباز و تانک های خود صحنه ای خونین به وجود آورد و ده ها معترض را به شهادت رساند و صدها انقلابی را مجروح کردند.

به گزارش ساواک شورای هماهنگی استان آذربایجان شرقی  به‌طور فوق‌العاده تشکیل و تصمیم گرفته شده که واحدهایی از نیروهای مسلح نظامی برای کمک به مأمورین انتظامی وارد عمل شوند. آنها با اعزام به خیابان‌ها اقدام به تیراندازی کرده و تعدادی را به شهادت رساندند. در سند دیگری درباره آمار شهدا، مجروحان و دستگیرشدگان حوادث ۲۹ بهمن آمده است: تا کنون ۶ نفر از اخلالگران کشته شده و ۱۲۵ نفر نیز مجروح و تعداد ۲۱۰ نفر دستگیر گردیده‌اند.

اگرچه در برخی منابع رسمی رژیم از جمله روزنامه کیهان و روزنامه رستاخیز، تعداد شهدا را ۶ تا ۹ مورد ذکر کرده بودند اما بسیاری از مورخان با توجه به ابعاد و وسعت قیام و کشتاری که نیروهای امنیتی و مأموران ساواک به راه انداخته بودند، اعتقاد داشتند که تعداد شهدا و مجروحان بیشتر از ۱۰۰ تن بودند البته بسیاری از مردم از ترس این­ که مجروحانشان به دست ساواک بیفتد، از انتقال آنان به بیمارستان خودداری کرده بودند همچنین در مورد تعداد دستگیر شدگان آمار و ارقامی میان ۵۰۴ تا ۶۰۸ تن ذکر شده است.

 
گزارش ساواک از قیام مردم تبریز در ۲۹ بهمن ۱۳۵۶
همچنین باید گفت بسیاری از مقامات حامی محمدرضا پهلوی بر این باور بودند که این شورش ها از طرف کمونیست ها بر پا شده است از جمله این افراد جمشید آموزگار بود که طغیان مردم تبریز را برانگیخته شده به دست بیگانگان برشمرد و اشاره به شورشی‌ ها کرد و گفت که همه این افراد از آن طرف مرز آمده بودند. وزیر مشاور کابینه او در مجلس اظهار داشت: «آشوب و بلوای تبریز را کمونیست‌های شناخته شده به راه انداختند.» خود محمدرضا پهلوی هم از زدن برچسب‌ بر چهره نهضت اصیل اسلامی تبریز ابا نکرد و در گفت و گویی که چند روز بعد با خبرنگار بی. بی. سی داشت گفت: «شورش‌های قم و تبریز نتیجه اتحاد نامقدس بین کمونیست‌ها و اشخاص بسیار مرتجع است.»

 واکنش مراجع تقلید به قیام ۲۹بهمن

بلافاصله بعد از قیام ۲۹ بهمن، مراجع تقلید، علما و روحانیت مبارز در شهرهای مختلف به خصوص تهران و قم به حادثه خونین تبریز واکنش نشان دادند.  امام‌ خمینی‌ (ره) در پیامی‌ خطاب‌ به‌ اهالی‌ آذربایجان‌ که به تعبیر ایشان “غمنامه” بود، فرمودند: سلام بر اهالی شجاع و متدین آذربایجان عزیز. درود بر مردان برومند و جوانان غیرتمند تبریز. درود بر مردانی که در مقابل دودمان بسیار خطرناک پهلوی قیام کردند و با فریاد «مرگ بر شاه» خط بطلان بر گزافه گویی های او کشیدند. زنده باشند مردم مجاهد عزیز تبریز که با نهضت عظیم خود، مشت محکم بر دهان یاوه گویانی زدند که با بوق های تبلیغاتی، انقلاب خونین استعمار را که ملت شریف ایران با آن صد در صد مخالف است، من نمی دانم با چه زبانی به اهالی محترم تبریز و به مادران داغدیده و پدران مصیبت کشیده تسلیت بگویم، به یاری خدا آثار این رژیم ضدِ اسلامی محو خواهد کرد.

همچنین امام (ره) به مناسبت چهلم شهدای تبریز، پیامی صادر کرد که در بخشی از آن آمده است: «کشتار بی رحمانه قم، ایران را به هیجان درآورد و تبریز عزیز را به قیام همگانی مردانه در قبال ظلم و بیدادگری کشاند و کشتار دسته جمعی تبریز ملت غیور ایران را چنان تکان داد که در آستانه انفجار است؛ انفجاری که دست اجانب را به خواست خدای متعال برای همیشه قطع کند. انفجاری که انتقام مظلومان را از شاه بگیرد و دودمان سیاه پهلوی را برای همیشه از تاریخ ایران محو کند و این ننگ را از صفحه آن بزداید».

آیت‌الله سیدعبدالله شیرازی‌ از دیگر علمای برجسته مشهد بود که به مناسبت این روز اعلامیه صادر کرد ایشان در این بیانیه به‌ مسوولان امور تذکر دادند که‌ در مقابل‌ خواسته‌های‌ دینی‌ و مذهبی‌ و حقوق‌ مشروعه‌ ملت‌ نباید چنین‌ عکس‌العملی‌ نشان‌ داد.

آیت‌الله گلپایگانی‌ نیز با ارسال‌ نامه‌ای‌ سرگشاده‌ به‌ علمای‌ تبریز ضمن‌ تسلیت‌ اعلام‌ کردند دیگر نمی‌توان‌ مردم‌ را با برنامه‌های‌ مرتجعانه‌ و حقارت‌بخش‌ ۲۵۰۰ ساله‌ پیش‌ اقناع‌ کرد و مرتجعان‌ نمی‌توانند شعائر دوره‌ جاهلیت‌ را که‌ توحید اسلام‌ و احکام‌ قرآن‌ بر آنها خط‌ بطلان‌ کشیده‌ تجدید نمایند… دوران‌ حکومت‌ فردی‌ و استبدادی‌ به‌ پایان‌ رسیده‌ و ملت‌ها از حقوق‌ حقه‌ خود دفاع‌ می‌نمایند.»

آیت‌الله مرعشی‌ نیز با صدور نامه‌ای‌ سرگشاده‌ به‌ علمای‌ تبریز، ضمن‌ ابراز «تأثر و تأسف‌ شدید» از «ضرب‌ و جرح‌ و قتل‌ عده‌ای‌ از مؤمنین‌ و مسلمانان» تبریز، «دفاع‌ از حریم‌ اسلام‌ و جامعه‌ روحانیت» را «وظیفه‌ هر فرد مسلمان» دانست‌ و «وظیفه‌ روحانیون» را «نگه‌داری‌ و حراست‌ از حریم‌ اسلام‌ و قرآن» اعلام‌ کرد و اضافه‌ کرد که‌ همین‌ روحانیون‌ بودند که‌ «در حمله‌ عثمانی‌ها به‌ آذربایجان‌ در قصبه‌ چالدران‌ جان‌ خود را از دست‌ دادند» و در «حمله‌ ازبک‌ و افاغنه‌ به‌ خراسان‌ و حمله‌ عثمانی‌ به‌ شهرها و نیز حمله‌ بیگانگان‌ به‌ جنوب‌ و در همه‌ حال‌ آنان‌ برای‌ دفاع‌ پیش‌قدم‌ بوده‌اند.» و در پایان‌ افزود: ما جداً مصادر امور را مقصّر حوادث‌ قم‌ و تبریز می‌دانیم‌ و از آنان‌ می‌خواهیم‌ زندانیان‌ بی‌گناه‌ و فضلا و مدرسینی‌ که‌ بی‌جهت‌ در تبعید به‌ سر می‌برند هر چه‌ زودتر مستخلص‌ و به‌ اوطان‌ خود برگردانده‌ شوند.

به هر حال علاوه بر روحانیون کشتار مردم تبریز به وسیله رژیم پهلوی موجی از اعتراضات و مخالفت‌ها را در سراسر کشور به وجود آورد. مردم شهرهای مختلف در حمایت از قیام مردم تبریز و محکوم کردن رژیم به خیابان‌ها آمدند و مراسم متعددی را در بزرگداشت قیام ۲۹ بهمن تشکیل دادند. در ارومیه مردم ضمن برپایی تظاهرات، یاد شهدای تبریز را گرامی داشتند در خوزستان و شیراز عزای عمومی اعلام شد؛ بجنوردی ها در تظاهرات خود از رژیم پهلوی اعلام برائت کردند؛ در خوی و سیرجان نیز مردم به کشتار تبریز واکنش نشان دادند؛ مردم کرج ضمن برپایی مراسم یادبود شهدای تبریز اقدام به صدور اعلامیه‌هایی در این ارتباط کردند و در مشهد برگزاری مراسم عید نوروز تحریم شد. اما مهم‌ترین واکنش به کشتار مردم تبریز در نوروز ۱۳۵۷خورشیدی رقم خورد؛ جایی که مردم یزد در خیزشی سراسری چهلم شهدای تبریز را برگزار کردند.

نتایج مهم قیام خونین مردم تبریز

از جمله نتایج مهم قیام خونین ۲۹ بهمن مردم تبریز به این موارد می توان اشاره کرد: رویارویی مردم با اساس سلطنت و رژیم به گونه ای که پس از قیام مردم قم و تبریز، شعار «مرگ بر شاه» در سراسر ایران طنین انداز شد، افزایش محبوبیت امام خمینی(ره) در میان انقلابیون، افشای پوچ بودن ادعای گسترش آزادی های مدنی محمدرضا پهلوی و حقوق بشر کارتر رییس جمهوری وقت امریکا، تداوم انقلاب در سایه برگزاری مراسم چهلم قیام مردم تبریز در دست کم ۵۵ شهر بزرگ و کوچک که در میان آنها یزد مشهورتر از همه است. قیام تاریخی تبریز ثابت کرد آن چیزی که آذری زبان را با عرب اهوازی و کرد و فارس هم صدا و متحد ساخته اسلام است، نه شخص محمدرضا پهلوی که مدعی بود که مظهر وحدت ملی است. به هرترتیب آن طور که از اسناد برمی‌آید قیام مردم تبریز تأثیر بسیار شگرفی در پیشبرد اهداف نهضت اسلامی و تضعیف پایه‌های رژیم پهلوی داشت به طوری که پس از آن زنجیره‌های چهلم‌های مداوم در سراسر کشور منتهی به سقوط رژیم ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی شد و از این جهت است که می‌توان از قیام ۲۹ بهمن تبریز به عنوان قیام سرنوشت‌ساز یاد کرد. پس از قیام مردم تبریز، سخنرانان و خطیبان با بیان آتشین خود، ماجرای تبریز را با شرح و بسط در خور توجه، در تمام شهرها پخش کردند و به یک معنا، نخستین الگوی مبارزاتی عرضه شد و با تداوم حماسه‌ها تا ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، پیروزی انقلاب اسلامی را به ارمغان آورد.